ვისაც წაუკითხავს ტერენტი გრანელის “სიკვდილის შემდეგ” (“…მოვკვდები ღამით, გათენებისას…”), უთუოდ განსაკუთრებულად მოაგონდება ამ ნაწარმოების ერთი პასაჟი: “კვირა დილით, როდესაც ყველა მლოცველისათვის გაიღება ეკლესიის კარები, ჩემ საფლავთან დაფიქრებული მოვა ვინმე ქალი, მოიგონებს ჩემს დამწვარ სახეს, მოიგონებს ჩემს წამებას და შევეცოდები.”ვინ იყო ეს იდუმალი ქალბატონი? 2019 წლის 11 ნოემბერს facebook – ზე, ჩემს კედელზე, ტერენტი გრანელის ერთ-ერთი ლექსი დავდე. მაშინვე გამომეხმაურა ქუთაისელებისათვის კარგად ცნობილი პიროვნება, დამსახურებული იურისტი და უგანათლებულესი კაცი, ჩემი ძვირფასი მეგობარი ივანე (ვანო) აფრიდონიძე. მან საინტერესო ინფორმაცია მომაწოდა ე. წ. კომენტარების სახით.

ქალაქი, რომელიც თავისი გამორჩეული ლანდშაფტით სხვა ქალაქში არასოდეს აგერევა. გამორჩეულმა მდებარეობამ ბევრი რამ განაპირობა ყვირილის ხეობის განაშენიანებაში, მაგალითად ის, რომ სწორედ კლდეებისა და მღვიმეების სიმრავლემ და სიმარტივემ მოიყვანა აქ ჯერ კიდევ მეზოლითელი ადამიანი. მდებარეობის დამსახურებაა, რომ ამ ტერიტორიებზე შემორჩენილია არაერთი ,,სახიზარის“ ნაშთი. ( ტყეც კი გვაქვს სახელწოდებით-,,ნახიზნევი“). მდებარეობის დამსახურებაა, რომ ქალაქში, რომლის მოსახლეობა 12 ათას მცხოვრებს არ აღემატება 36-მდე საბაგირო გზა ფუნქციონირებდა. აი ამიტომ უწოდა ენამოსწრებულმა ვიზიტორმა საბაგირო გზებით დაქსელილ ქალაქს ,,საჰაერო ვენეცია“. ჭიათურაში საბაგირო გზების მოწყობის საკითხი ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნის მიწურულს დაისვა, თუმცა იდეამ ფართო გასაქანი მხოლოდ გასული საუკუნის 50-იანი წლებიდან მიიღო. ადგილობრივმა სპეციალისტებმა არაერთი სატვირთო და სამგზავრო საბაგირო გზა ააგეს.

რა თქმა უნდა, ფანტასტიკური ჟანრის ნაწარმოების შემოთავაზებას არ ვაპირებ, ერთი საინტერესო კაცი მინდა, გავიხსენოთ. „ფრინველკაცი“ უახლოესმა მეგობარმა- ქართული მწერლობის თვალსაჩინო ფიგურამ და ქართული ალპინიზმის კოლორიტულმა წარმომადგენელმა, მრავალტანჯულმა კაცმა – ლევან გოთუამ უწოდა ალექსანდრე (ალიოშა) ნემსიწვერიძეს, ანუ, უბრალოდ, ატეს (როგორც შინაურულად მიმართავდა ხოლმე).

„ომს არ აქვს ქალის სახე“, სვეტლანა ალექსიევიჩი   როცა აღმოვაჩენთ, რომ წარსული დაგვავიწყდა, კოლექტიურმა მეხსიერებამ გვიმტყუნა, მივხვდებით, რომ ეს მდგომარეობა იმაზე დიდხანს გრძელდება ხოლმე, ვიდრე, როგორც წესი, რომელიმე მოვლენის ან ფაქტის გახსენებას დასჭირდებოდა. ეს, ერთი შეხედვით, აბსტრაქტული შესავალი ეძღვნებათ ქალებს, რომლებიც ქმნიდნენ ისტორიას თავიანთი ცხოვრებით, უფრო კი – მოღვაწეობით. დღეს მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის რევოლუციონერ ქალებზე ვწერ, მათზე, ვისაც გარკვეული ფორმით ქუთაისთან კავშირი ჰქონია, რაღაც საინტერესო მოუყოლია ამ ქალაქზე.

სოციალური და კულტურული ანთროპოლოგიისათვის საკმაოდ საინტერესოა ის საკითხი, თუ როგორ ან რატომ იქცევა ხოლმე ადამიანის საცხოვრებელი, მისი თავშესაფარი სახლად, ანუ როდის იძენს ადამიანის სამყოფლის კედლები სრულიად განსხვავებულ, ბევრად უფრო დიად სიმბოლურ მნიშვნელობას, ანუ აღიქმება, როგორც სახლი. მოვლენათა სამყაროში სახლის მრავალი განმარტება იარსებებს, მის ასაშენებლად გამოყენებული ტექნიკისა და მასალის ერთობლიობის ჩათვლით, თუმცა რა ხდება ხოლმე მაშინ, როცა სამყოფელი სახლად გადაიქცევა, უბრალო ყოფნა კი ცხოვრებად.

გასული საუკუნის დასაწყისში ჭიათურა რამდენიმე კომლიან პატარა სოფელს წარმოადგენდა, რომელიც ძირითადად მდინარე ყვირილის ორივე მხარეს შეფენილი ხის ბარაკებისაგან, სამიკიტნოებისა და სამჭედლოებისგან შედგებოდა. აქვე იყო რკინიგზის სადგური და ბაზარი. ის ადგილი, სადაც დღეს აღმაშენებლის მჭიდროდ დასახლებული ქუჩა მდებარეობს, იმ პერიოდისათვის სრულიად დაუსახლებელი გახლდათ. ახლა ძნელი წარმოსადგენია რომ ეს შემაღლებული ადგილი მუხნარით იყო დაფარული, რომლის სამხრეთით სასაფლაო ყოფილა. ხოლო ვაკეზე, რკინიგზის სადგურამდე კაკლების ხეივანი გასდევდა ქუჩას, რომელიც დღეს ი. ჭავჭავაძის სახელს ატარებს. ქალაქი სწრაფად იზრდებოდა, რადგან მანგანუმის მოპოვება ძალას იკრებდა და ამის გამო პატარა, წყნარ ქალაქს უამრავი ბედის მაძიებელი მოაწყდა. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ჭიათურის მადანი სამართავად გადაეცა ავერელ ჰარიმანს.

ტრადიციულ ოჯახში გაზრდილი ებრაელი ქალისათვის ფანქრითა და რვეულით ხელში, „ქუჩა -ქუჩა“ თუ ოჯახებში, უბნებსა თუ სალოცავის ჯამაათში სიარული – მეოცე საუკუნის 30-40-იან წლებში – რა ძნელი იქნებოდა, რამდენი უსიამოვნება და შეურაცხყოფა შეხვდებოდა, ხომ წარმოგიდგენიათ? მაგრამ როზა ხანანაშვილი ის მედგარი, ენთუზიაზმით სავსე ადამიანი იყო, შეუპოვრად რომ მიიწევდა წინ და პირველ სვრელს ავლებდა ქართველ (ქუთაისელ) ებრაელთა ყოფა -ცხოვრების ეთნოგრაფიულად შესწავლის საქმეში. ბუნებას მისთვის დიდი ნიჭი და განსაკუთრებული უნარი მიეცა, ამიტომაც შეძლო შეუძლებელი და შექმნა კიდეც უნიკალური „ეთნოგრაფიული ნარკვევი ქუთაისელ ებრაელთა ძველი ყოფა-ცხოვრებიდან.“

1900-იანი წლები ძალიან მნიშვნელოვანი პერიოდია კავკასიისთვის, რადგან სწორედ ამ დროს ვაწყდებით ახალ პოლიტიკურ დინამიკებსა და იდეოლოგიურ ძვრებს, საპროტესტო მოძრაობებსა და რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფი კავკასიური ქვეყნების მხრიდან საკუთარი თავის ხელახალ წარმოდგენასა და გააზრებას. მსგავსი ძვრები და იდეათა აღმოცენება, მათი დაპირისპირება და ჯახი, უცხო არ გახლდათ საქართველოსთვისაც. ერთ-ერთი ყველაზე ხელშესახები და ფუნდამენტური საკითხი სხვადასხვა ქვეყანაში აღმოცენებული ნაციონალიზმისთვის, როგორც აზრისა და იდეისთვის, გახლდათ მემკვიდრეობის, ადგილისა და ტერიტორიის გააზრება და საკუთარი ნაციონალური იდენტობის ამ წარმოდგენის შესაბამისად კონსტრუირება.

საკუთარ ქალაქს მხატვრულ ლიტერატურაში სხვადასხვაგვარად ასახავენ, იმის მიხედვით, თუ რა ახსენდებათ, რა აკავშირებთ კონკრეტულ ტოპონიმთან. მნიშვნელოვანია, გავითვალისწინოთ ის კულტურული, პოლიტიკური თუ სოციალური ასპექტები, რომლებიც ამა თუ იმ ეპოქაში აღწერილ ქალაქს ერგება და გამოხატავს. აქაც კონტექსტი საჭირო რამაა. ამაზე სულ ერთი ამბავი მახსენდება, „ლიტერატურისა და ხელოვნების“ ლექციაზე ლექტორის მიერ მოყოლილი. გი დე მოპასანის მოთხრობაში „ორი ლუიდორი“ ვერასდროს მიხვდები, რატომ მიდის იმ ქალის სახლის კარზე დასაკაკუნებლად სრულიად უცნობი მამაკაცი, ვისაც ცოტა ხნის წინ ზემოთ აღნიშნულმა ქალბატონმა აივნიდან გაუღიმა. ეს ამბავი მე-19 საუკუნის პარიზში ხდება, შესაბამისად, თუ არ ვიცით, რატომ ნიშნავდა სახლში მოხმობას იმ დროინდელ პარიზში აივანზე დგომა, გაღიმება, მთელი მოთხრობა სხვაგვარად გვექნება გააზრებული. ამ ისტორიამ შეიძლება ვიღაცას „შერეკილების“ მარგალიტა მოაგონოს და ეს ასოციაცია ინტუიციურად მცდარი სულაც არ იქნება.

“ქუთაისი უნდა გამოვაცხადოთ ნაკრძალად, სადაც საშვის გარეშე შემოსვლის უფლება მხოლოდ დარბაისელ, ზრდილ, პატრიოტ ქართველებს ექნებათ.” – ამ ფრაზის ავტორია ცნობილი ქუთაისელი მწიგნობარი, ფოლკლორისტი და საზოგადო მოღვაწე პიპინია მიქელაძე, რომელიც თავისი იშვიათი იუმორითაც იყო განთქმული. მისი ოხუნჯობანი ახლაცაა შემორჩენილი – სრული ან გადაკეთებული სახით, თუმცა ბევრმა არც იცის, რომ ეს გამონათქვამები, სინამდვილეში, პიპინიას ეკუთვნის.