იმ საბედისწერო დღეს საჩხერე აკაკის დაბადების დღეს ზეიმობდა. საზეიმო ღონისძიების დამთავრების შემდეგ იმერულ სუფრას ვუსხედით მუნიციპალიტეტის იმდროინდელ გამგებელ ცეზარ ლაშხთან ერთად, შუა პურის ჭამაში ვიყავით, როცა ბატონ ცეზარს შეატყობინეს უფროსი ვაჟის, ლაშას, ცუდად ყოფნის ამბავი. ცუდად კი არა, თურმე, სულაც აღარ იყო… 25 წელი გავიდა მას შემდეგ. 2000 წლის 21 ივნისის მშვიდი ნაშუადღევია. მტკვრის სანაპიროზე ორი საჩხერელი მეგობარი – ცნობილი პაროდისტი ობოლა ციმაკურიძე და საქართველოს ხელოვნების მუზეუმის მეცნიერ – მუშაკი, ლაშა ლაშხი -სეირნობენ, მიბაასობენ, გარდასულ დღეებზე და მომავლის ამბებზე ჰყვებიან. მოსაყოლი და გასახსენებელი, იცოცხლე, ბევრი აქვთ. ნაუცბათევად – არავინ იცის რატომ და რისთვის – ობოლა სანაპიროს დამცავ ბეტონზე შეხტება, დიდი ხნის წინათ აკვიატებულ უცნაურ ფრაზას -„მე თუ წავედი, წავალ, წავალ და წავალო“ – წარმოთქვამს და…მტკვრის ტალღებში აღმოჩნდება.

მიუხედავად ქუთაისში გატარებული წლებისა, ყოველ ჯერზე საინტერესო ფაქტებსა და ისტორიებს ვაწყდები იმის შესახებ, რაც არაერთხელ თავად მინახავს და დავკვირვებივარ. ეს იმის ბრალიცაა, რომ მე-20 საუკუნის ქუთაისში არ დავბადებულვარ. ამით მხოლოდ ერთის აღნიშვნა მინდა სტატიის დასაწყისში – უმეტესად, ჩემი ასაკის მკითხველის ყურადღების მიპყრობას ვცდილობ, იმ მკითხველის, 21-ე საუკუნეში რომ დაიბადა და ძველ ისტორიას მხოლოდ სხვა ადამიანთა მონათხრობიდან იცნობს. სახელწოდება „RADIUM” ალბათ ყველას ეცნობა, როგორც ერთ-ერთი ქიმიური ელემენტის სახელი, მათ კი, ვისაც ქუთაისში, ცისფერყანწელების ქუჩაზე ჩაგივლიათ და პირველი სკოლის წინ აღმართულ შენობას წამით მაინც დაკვირვებიხართ, უფრო ნათლად წარმოგიდგებათ ეს წარწერა.

იმ ახალგაზრდა ქალბატონის შესახებ უნდა გიამბოთ, ვისაც ლადოს ეს ცნობილი სტრიქონები ეძღვნება:“ო, არ იფიქროთ, რომ ლამაზებისმწვავს სიყვარული, ან სიძულვილი…”გაზეთ “ინდუსტრიული ქუთაისის” 1941 წლის 21 მარტის ნომრის ბიბლიოგრაფიაზე მუშაობისას ერთი პატარა განცხადება აღმოვაჩინე – ჭირისუფალს რომ თანაუგრძნობენ ნაცნობ -მეგობრები, აი, იმ ტიპისა. იქ ეწერა:“ს. ვაჩნაძე, მ. თუთბერიძე, ლ. ასათიანი და შ. ქურიძე თანაუგრძნობენ ქეთო ხონელიძეს, მამის – იუსტინეს გარდაცვალების გამო.”განცხადების წაკითხვისთანავე როგორ არ უნდა გამხსენებოდა ლადოს თანაკურსელისა და მეგობრის, ჟურნალისტ შოთა ქურიძის პატარა მემუარული წიგნი “ჭაბუკი იყო, ქარბუქი იყო”, რომელიც 80-იან წლებში დაბეჭდა გამომცემლობა “საბჭოთა აჭარამ”. წიგნის რამდენიმე ფურცელი ხომ სწორედ ამ ახალგაზრდა ქალბატონს ეთმობა. ჰოდა, უმალ მოვიძიე დიდი ხნის წინათ წაკითხული ეს წიგნი, ჩემთვის საინტერესო ფურცლები. ავტორი იხსენებს, თუ როგორ გააცნო მან ლადოს 1936 წელს, ქუთაისის მახლობლად, გოჯაიას მინდორზე მოწყობილ საბანაკო შეკრებაზე ყოფნისას, თავისი მეგობარი გოგონას ნათესავი – ქეთო ხონელიძე, რომელიც პედინსტიტუტის ქიმიის განყოფილებაზე სწავლობდა.

ნათქვამია ,,ურემი რომ გადაბრუნდება გზა მერე გამოჩნდებაო“ მაგრამ, აგერ უკვე ორ ასწლეულზე მეტია XVIII-XIX ს.ს-ების ბობოქარი ისტორიული მოვლენების კვალი დღესაც ვნებათაღელვას იწვევს და ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემის საშუალებას კითხვაზე – რომელი იქნებოდა ქვეყნის გადარჩენისთვის ყველაზე კარგი გზა, არ იძლევა. ეს იმიტომ, რომ სამ იმპერიას შორის მოქცეული პატარა, დაშლილი და ერთმანეთს წაკიდებული ქვეყანა ურთულესი პოლიტიკური ქარბორბლის შუაგულში მოექცა. ამ ბრძოლას ჰყავდა გმირები და ანტიგმირები. ჩვენი სტატიის გმირი, სოლომონ ლიონიძე უდავოდ პირველთა შორისაა. სოლომონ ლიონიძეზე საუბრისას განსაკუთრებული ხაზგასმით აღნიშნავენ, რომ იგი იყო უზომოდ განათლებული, თავის ქვეყანაზე უსაზღვროდ შეყვარებული და ერთგულებით გამორჩეული სახელმწიფო მოღვაწე. ,,… დიპლომატი და საყოველთაოდ აღიარებული ბრძენი კაცი.

ძველ ქვაფენილებს ოქროსფერი მზის სხივები ნაზად ეხება, ჰაერი კი მანგანუმის ფერად სუნთქავს. ქვის სახლებს შორის, ვიწრო ეზოში, უცხო ხმა ისმის – ბურთის და ჩოგნის შეჯახების მკაფიო ხმა, რომელიც ადგილობრივებს ჯერ უცნაურად ეჩვენებათ, შემდეგ კი მომაჯადოებლად იზიდავს. ჩოგბურთის ისტორია საქართველოში XIX საუკუნის მიწურულს ჭიათურიდან იწყება – იმ დროისათვის, როცა ქვეყანა კვლავ რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში იყო და უცხოური კულტურული ტალღები მხოლოდ ცალკეულ კუთხეებში აღწევდა. სწორედ ამ პერიოდში ინდუსტრიული განვითარების ფონზე, ჭიათურაში ინგლისური კომპანია “Forward and Salinas”–ის საქმიანობამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა არა მხოლოდ ეკონომიკაში, არამედ სპორტისა და კულტურის სფეროებშიც. ინგლისური ფირმის მმართველმა ჯონ ტარსეიმ, რომელმაც ქართველი ქალი შეირთო ცოლად და წლების განმავლობაში საქართველოში ცხოვრობდა, ლაუნ – ტენისი – დასავლური წარმოშობის სპორტი – პირველად სწორედ მანგანუმით მდიდარ ქალაქ ჭიათურაში შემოიტანა. ისტორიული წყაროების თანახმად , ტარსეიმ საგანგებოდ მოაწყო კორტი და ადგილობრივ საზოგადოებას სრულიად უცხო სანახაობა წარუდგინა – ჩოგბურთის თამაში, რომელიც ჯერ კიდევ ელიტარულ გართობად ითვლებოდა ევროპაში. ეს იყო სპორტული სიახლე, რომელმაც მალე დაინტერესება გამოიწვია ჭიათურის კულტურული წრის წარმომადგენლებში. მალე ეზოში, სადაც ადრე ბავშვები ჩიტის ბუდეებს დასდევდნენ, აკაკი წერეთელი – თვით უკვდავი მგოსანი, ინტერესით ადევნებდა თვალს თამაშს. ჭიათურიდან ჩოგბურთმა გავრცელება თბილისსა და ბათუმში ჰპოვა.

მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრისა და მე-20 საუკუნის კულტურულ მიმართულებაზე საუბრისას, აუცილებლად უნდა ვახსენოთ მოდაც, როგორც საზოგადოების კულტურული მოწყობისა ერთ-ერთი ინდიკატორი. ქუთაისური მოდა ამ ისტორიაში საკმაოდ დიდ და საინტერესო ადგილს იკავებს. აბრეშუმის, როგორც ქსოვილის, წარმოებაც საქართველოში მე-19 საუკუნის ქუთაისთანაა დაკავშირებული. 1889 წელს ქუთაისის იმდროინდელ გუბერნიაში, ჩვენი ქვეყნის პირობებში ყველაზე ადრე, ორი პატარა ძაფსახვევი ფაბრიკა ფუნქციონირებდა და ამავე სახელით („ძაფსახვევი ქარხანა“) იყო ცნობილი. აბრეშუმის ქსოვილსაც ყველაზე დიდი რაოდენობით ქუთაისში ამზადებდნენ და საქართველოში არსებულ ბაზრობებზე ჰყიდდნენ. იმდროინდელი აქაური პროდუქცია საკმაოდ ძვირადღირებული ყოფილა, კერძოდ, მისი ღირებულება 75000 მანეთს შეადგენდა. მე-18 საუკუნის ბოლოსა და მე-19 საუკუნის პირველ წლებში ქართველი დიდებულები ჯერ კიდევ ტრადიციულ სამოსს ატარებდნენ, რაც არაა გასაკვირი, რადგან ინდუსტრიალიზაცია ამ პერიოდის შემდეგ იწყება და ამასთან, რუსეთის მიერ საქართველოს ანექსიამ ბევრი რამ შეცვალა კულტურული თვალსაზრისით.

დორი ლაუბი, რომელიც ფსიქოანალიტიკოსი და იელის უნივერსიტეტის პროფესორი გახლდათ, ტრავმისა და ტრავმის გაცხადებასთან, მის გამოხატვასა და მისი მოსმენის შესახებ კვლევებზე მუშაობისას აყალიბებს მნიშვნელოვან შეხედულებებს იმის შესახებ, თუ რა ხდება მაშინ, როდესაც პიროვნება თავის ადამიანურ ტკივილს, აქამდე მისთვისაც ბოლომდე გაუცხადებელ და შეუცნობელ ფენომენს გაუზიარებს სხვას, იპოვის თავის მსმენელს, რომელიც გახდება ერთადერთი მოწმე ამ ჩვენებისა და ყოვლად გამორჩეული, უჩვეულო მდგომარეობის წინაშე აღმოჩნდება. ვითარების განსაკუთრებულობა და არაჩვეულებრივობა, დორი ლაუბის თქმით, გამოიხატება იმაში, რომ ის არ ისმენს ამბავს, რომლის შესახებაც უკვე დაწერილა, რომლის შესახებაც ჰყვებიან მუზეუმებში, რომელთა მატერიალიზაციაც უკვე შემდგარი ფენომენია არტეფაქტებისა და ჩანაწერების, არქივებში შენახული ქაღალდებისა და მასალების სახით, არამედ ის ხდება მოწმე იმისა, რაც ახლა იძენს სხეულს, რაც ახლა იბადება და რასაც გამომჟღავნების საშუალება აქამდე არ ჰქონია.

ყველაზე სევდიანი, იდუმალი და თავისებურად მომხიბლავი ადგილი, რომელიც მრავალ ფიქრსა და მოგონებას ბადებს და თავისდაუნებურად ფილოსოფიური ფიქრებისთვის ნაყოფიერ გარემოს ქმნის. საუკუნეების განმავლობაში ძვირფასი ადამიანის გარდაცვალებით გამოწვეულ ტკივილს ადამიანები სხვადასხვაგვარად გამოხატავენ. ერთ-ერთი გამოხატულება საფლავის – ,,საუკუნო განსასვენებლის“ მოწყობაა. მემორიალური ძეგლები ,,დრო და ჟამის“ შესაფერად მუდმივად იცვლებოდნენ. რამდენი რამის მოთხრობა შეუძლიათ საფლავის ქვებს, როგორც პროფესიონალი მკვლევარებისათვის, ისე მოყვარული ან უბრალოდ ცნობისმოყვარე ადამიანებისთვის. მემორიალური ძეგლებით არაერთი მკვლევარია დაინტერესებული, მაგრამ მათი ინტერესს წარმოადგენს ეპიტაფიები, როგორც წერილობითი წყარო. საფლავის ქვები და ძეგლები, როგორც ხელოვნების ნიმუში იშვიათად გამხდარა კვლევის საგანი. ჩვენ წერილს რა თქმა უნდა კვლევის, მითუმეტეს სამეცნიერო ნაშრომის პრეტენზია არ აქვს, გვინდა მხოლოდ იმერეთში გავრცელებული გამორჩეული მემორიალური ძეგლების ტიპები და XVIII-XIXს.ს-ის სტილი შემოგთავაზოთ.

მედიის როლი ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბებაში ნაციონალიზმის შესახებ დისკურსისთვის უცხო არ არის. ბეჭდვითი მედიის, განასკუთრებით კი, ჟურნალ-გაზეთების კოლოსალური გავლენა ცალსახად გადამწყვეტი აღმოჩნდა ნაციონალიზმისა და ეროვნული იდეების, ეროვნული წარმოსახვის ფორმირებისთვის. რამდენიმე მსგავსი გამოცემა და გაზეთი მე-19 საუკუნის ქართული აზრის ნაყოფიც გახლავთ, რომელთაც ასევე უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებათ ქართული ნაციონალიზმისა და ეროვნული იდენტობის რაობისა და წარმოშობის შესახებ დებატისთვის. მოცემულ სტატიაში კი განვიხილავთ რამდენიმე მნიშვნელოვან ტენდენციასა და ფუნდამენტურ იდეურ ცვლილებებს, რომლებიც საფუძვლად დაედო სახელმწიფოს არსის გადააზრებისა და ერი-სახელმწიფოების იდეის ჩამოყალიბებას გლობალურ დონეზე, ასევე, მიმოვიხილავთ ქართულ, კერძოდ, ქუთაისურ კონტექსტს და მოკლედ გავაანალიზებთ იმ უნიკალურ მნიშვნელობას, რომელიც უშუალოდ რუსეთის იმპერიის მხრიდან ქართული სახელმწიფოებრივი იდეის ჩახშობის მუდმივი მცდელობის თანადროულად შექმნილ ქართულ გაზეთებს ჰქონდა.

რამდენიმე ხნის წინ კიდევ ერთხელ „გადავიმეორე“ კარვერის მოთხრობის აუდიო ვერსია – „რაზე ვლაპარაკობთ, როცა სიყვარულზე ვლაპარაკობთ ხოლმე.“ საკუთარ თავთან ეს კითხვა ამ სათაურის ყოველი გახსენებისას მიჩნდება და გულწრფელი რომ ვიყო, პასუხი არ მაქვს. ალბათ – ყველაფერზე. მერე იმაზეც დავფიქრდები ხოლმე, რომ არა ვუდი ალენისეული პარიზი, ხომ იქნებოდა ქუთაისიც მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ასეთივე და იქნებოდა „ცისფერყანწელების“ დამსახურებით. „ყვითელი დანტე“ და ყვითელი ამბები იქით იყოს, მე არც იმის დამტკიცება მინდა, რომ ელენე დარიანი პაოლოს მისტიფიკაციაა და არც იმის, რომ ლექსები ელენე ბაქრაძეს ეკუთვნის და ვიღაცებმა იაშვილს მიაწერეს. ამდენად, არც ერთ მხარეს არ გავანაწყენებ, არც ლიტერატურული მკვლევრების საქმეს შევითავსებ. უბრალოდ შეყვარებული ადამიანების ქუთაისზე მოგიყვებით, ქალაქზე, სადაც სიყვარული და მისი თანმხლები ვნება ზოგჯერ ტაბუა, ზოგჯერ კი აკრძალვას არ საჭიროებს.